ارز دیجیتال بانک مرکزی چیست؟ بررسی مفهوم، ساختار و کاربردهای CBDC

هم‌زمان با نفوذ روزافزون فناوری در زندگی بشر و حرکت کشورها به‌سوی اقتصاد دیجیتال، ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) به یکی از داغ‌ترین موضوعات در حوزه‌های مالی تبدیل شده‌است. در ساده‌ترین تعریف، CBDC نسخه دیجیتالی از پول رسمی یک کشور است که توسط بانک مرکزی صادر و پشتیبانی می‌شود.

برخلاف رمزارزهای غیرمتمرکز مانند بیت‌کوین، این نوع ارز دیجیتال تحت نظارت مستقیم دولت قرار دارد و می‌تواند نقش مهمی در تحولات نظام پرداخت و سیاست‌های پولی هر کشور ایفا کند. در این مقاله از بلاگ صرافی ارز دیجیتال او ام پی فینکس، با مفهوم ارز دیجیتال بانک مرکزی، نحوه عملکرد آن و انواع مختلف CBDC آشنا می‌شویم.

آشنایی با ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC): پول ملی در قالب دیجیتال

ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) که گاهی با عنوان ارز دیجیتال ملی هم شناخته می‌شود، شکل دیجیتالی پول ملی یک کشور است که توسط بانک مرکزی صادر، پشتیبانی و کنترل می‌شود. این ارز با حفظ ارزش و اعتبار قانونی پول نقد، به‌عنوان ابزاری برای پرداخت، مراودات مالی و ذخیره ارزش عمل می‌کند. برخلاف رمزارزهایی مانند بیت‌کوین که بر بستر شبکه‌های غیرمتمرکز فعالیت می‌کنند، CBDCها ساختاری کاملاً متمرکز و دولتی دارند و بر بستر فناوری‌های امن و قابل‌ردیابی اجرا می‌شوند.

هدف اصلی از طراحی ارز دیجیتال ملی CBDC، ارتقای نظام پرداخت کشورها از طریق ارائه یک گزینه دیجیتال سریع، کم‌هزینه، امن و شفاف است که هم برای مردم و هم برای مؤسسات مالی قابل‌استفاده باشد. این ارز دیجیتال می‌تواند نقش مؤثری در کاهش وابستگی به پول نقد، افزایش دسترسی مردم به خدمات بانکی، کاهش هزینه‌های نقل‌وانتقال پول و مبارزه با پول‌شویی و جرایم مالی ایفا کند.

افزون بر این، ارزهای دیجیتال بانک مرکزی به دولت‌ها این امکان را می‌دهند تا در رقابت با پلتفرم‌های پرداخت خصوصی و رمزارزهای فاقد پشتوانه، کنترل بیشتری بر سیاست‌های پولی و جریان نقدینگی اعمال کنند. این ارزها به‌جای حذف سیستم مالی موجود، آن را مدرنیزه کرده و اعتماد عمومی به پول رسمی را در عصر دیجیتال حفظ می‌کنند.

کهکشان سلامت او‌ام‌پی فینکس

با نصب اپلیکیشن اوام‌پی فینکس، علاوه بر بهره‌مندی از امکانات متعدد برای خرید و فروش ارز دیجیتال، می‌توانید با قدم زدن، امتیاز باشگاه مشتریان کسب کرده و از جوایز این بخش استفاده کنید.

نصب اپلیکیشن اندروید

ارز دیجیتال بانک مرکزی چگونه کار می‌کند؟

عملکرد ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) به مدل طراحی آن بستگی دارد، اما به‌طور کلی فرآیند اجرایی آن شامل چهار بخش اصلی است: انتشار، توزیع، پردازش تراکنش و نظارت. بسته به استراتژی فنی هر کشور، ارز دیجیتال ملی بر بستر فناوری بلاک‌چین، دفاتر کل توزیع‌شده (DLT) یا زیرساخت‌های اختصاصی طراحی می‌شود. در مرحله نخست، بانک مرکزی ارز دیجیتال را به‌صورت توکن یا حساب‌های دیجیتالی ایجاد می‌کند که نمایانگر پول رسمی کشور هستند. سپس این ارزها به‌طور مستقیم یا از طریق واسطه‌هایی مانند بانک‌های تجاری و شرکت‌های پرداخت، میان مردم توزیع می‌شوند.

کاربران می‌توانند از طریق کیف پول‌های دیجیتال، اپلیکیشن‌های موبایل یا پلتفرم‌های بانکی به CBDC دسترسی داشته باشند و تراکنش‌هایی مانند پرداخت، انتقال یا دریافت را به‌صورت آنی انجام دهند. این تراکنش‌ها در بسیاری از موارد با تسویه‌حساب لحظه‌ای (Real-Time Settlement) همراه هستند و نیاز به تأیید واسطه‌های متعدد را حذف می‌کنند.

البته، به‌منظور حفظ امنیت، شفافیت و نظارت مؤثر، کلیه تراکنش‌ها توسط بانک مرکزی یا نهادهای مجاز کنترل می‌شوند. درحالی‌که این شرایط نقش بسزایی در جلوگیری از جرایم مالی، محافظت از داده‌های کاربران و اطمینان از انطباق با قوانین دارد، قدرت جلوگیری از انجام معاملات، مسدودکردن وجوه و حتی اضافه‌کردن آدرس‌های خاص به لیست سیاه را به نهاد مرکزی کنترل‌کننده می‌دهد.

آشنایی با انواع ارزهای دیجیتال بانک مرکزی

با توجه به اهداف اقتصادی، زیرساخت‌های فنی و اولویت‌های سیاست‌گذاری هر کشور، ارزهای دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) می‌توانند در قالب‌های مختلفی طراحی و پیاده‌سازی شوند. این تفاوت‌ها به‌ویژه در نحوه دسترسی کاربران، نحوه مدیریت تراکنش‌ها و ساختار فنی آن‌ها نمود پیدا می‌کند. به‌طور کلی، انواع CBDCها را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

CBDCهای خُرد

این نوع ارز دیجیتال ملی برای استفاده عموم مردم طراحی شده‌است و عملکردی شبیه به پول نقد دارد، با این تفاوت که کاملاً دیجیتالی است. افراد، خانوارها و کسب‌وکارهای کوچک می‌توانند از طریق کیف‌پول‌های دیجیتال، این ارز را برای خریدهای روزمره، پرداخت قبض‌ها یا انتقال پول استفاده کنند. 

هدف اصلی از توسعه CBDC خرد، افزایش دسترسی مردم به خدمات مالی، تسهیل پرداخت‌ها و کاهش وابستگی به پول نقد فیزیکی است. نمونه‌های موفق آن مانند یوان دیجیتال چین (e-CNY) و طرح‌های در حال توسعه مانند یورو دیجیتال و ریال دیجیتال ایران، نشان‌دهنده تحولی در نظام پرداخت هستند. بااین‌حال، چالش‌هایی مانند حریم خصوصی کاربران، حذف واسطه‌های مالی سنتی و ملاحظات امنیتی نیز در پیاده‌سازی این نوع CBDC مطرح می‌شود.

CBDCهای کلان

این نوع ارز دیجیتال بانک مرکزی، فقط برای استفاده مؤسسات مالی بزرگ مانند بانک‌ها طراحی شده و در حوزه‌هایی مانند تسویه بین‌بانکی، مدیریت نقدینگی یا پرداخت‌های بین‌المللی کاربرد دارد. در حقیقت، CBDCهای کلان می‌توانند فرایندهای مالی پیچیده را سریع‌تر، امن‌تر و ارزان‌تر کنند و نقش مهمی در بهبود زیرساخت‌های پولی کشور داشته‌باشند.

لازم به ذکر است که برخی از کشورها، طرح ترکیبی یا دو لایه ارز دیجیتال بانک مرکزی (Hybrid or Two-Tier CBDC) را برای توسعه این نوع دارایی ترجیح می‌دهند. در این مدل، بانک مرکزی ارز دیجیتال را صادر می‌کند، اما توزیع و تعامل مستقیم با کاربران نهایی از طریق واسطه‌هایی مانند بانک‌های تجاری یا شرکت‌های پرداخت انجام می‌شود. این ساختار به بانک مرکزی اجازه می‌دهد کنترل نظارتی خود را حفظ کرده و درعین‌حال، از ظرفیت و تجربه شبکه‌های مالی موجود برای توزیع و پشتیبانی استفاده کند.

کشورها با راه اندازی ارز دیجیتال ملی چه اهدافی را دنبال می‌کنند؟

اهداف راه‌اندازی ارز دیجیتال ملی یا ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC)، بسته به شرایط اقتصادی، زیرساخت مالی و سیاست‌گذاری هر کشور متفاوت است، اما در سطح کلان، چند هدف اصلی و مشترک در اکثر پروژه‌های CBDC به‌چشم می‌خورد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

افزایش فراگیری مالی (Financial Inclusion): فراهم‌کردن زمینه مناسب برای دسترسی آسان و ایمن به خدمات مالی برای افرادی که به بانک‌ها یا مؤسسات مالی رسمی دسترسی ندارند، از اصلی‌ترین اهداف راه‌اندازی ارزهای دیجیتال ملی است. CBDCها می‌توانند در مناطق فاقد زیرساخت بانکی، جایگزین مناسبی برای حساب‌های بانکی سنتی باشند.

افزایش شفافیت تراکنش‌ها: با استفاده از ارزهای دیجیتال ملی همانند رمز ریال، تمام تراکنش‌ها به‌صورت دیجیتال و قابل‌ردیابی انجام می‌شوند. این ویژگی به کاهش فعالیت‌های غیرقانونی مانند پول‌شویی و فرار مالیاتی کمک می‌کند و بانک مرکزی و نهادهای نظارتی می‌توانند جریان پول را بهتر کنترل کنند.

کاهش هزینه‌های چاپ و انتقال پول: چاپ، توزیع و نگهداری اسکناس هزینه‌بر و زمان‌بر است. با دیجیتالی‌شدن پول، هزینه‌های مرتبط با این فرآیندها به‌میزان قابل‌توجهی کاهش می‌یابد. CBDCها می‌توانند جایگزین به‌صرفه‌تر و کم‌ریسک‌تری برای پول نقد باشند.

تسهیل پرداخت‌ها و افزایش سرعت تراکنش‌ها: CBDCها امکان پرداخت آنی با کارمزد کمتر و تسویه سریع‌تر تراکنش‌ها را فراهم می‌کنند. این مزیت به‌ویژه برای تراکنش‌های خرد و روزمره، یا پرداخت‌های بین‌مرزی، بسیار ارزشمند است.

حفظ حاکمیت پول در برابر ارزهای دیجیتال خصوصی: کشورها تلاش می‌کنند در مواجهه با رشد پلتفرم‌های پرداخت خصوصی و رمزارزهایی مانند استیبل‌کوین‌ها، با عرضه CBDCها نقش بانک مرکزی در سیاست‌گذاری پولی را حفظ کرده و از تسلط نهادهای غیردولتی بر زیرساخت‌های مالی جلوگیری کنند.

مقایسه ارز دیجیتال بانک مرکزی با سایر ارزهای دیجیتال

شاهد هستیم که طی چند سال اخیر، رمزارزها به بخشی جدایی‌ناپذیر از نظام مالی جهانی تبدیل شده‌اند. از سوی دیگر، تمایل دولت‌ها به ساخت و عرضه ارزهای دیجیتال ملی، اهمیت شناخت و تمایز میان این دو دارایی مختلف را بیش از هر زمان دیگری برجسته می‌کند. اگرچه همه این ارزها در بستر فناوری‌های نوین مانند بلاک‌چین فعالیت می‌کنند، اما به‌لحاظ ساختار، هدف و شیوه‌های نظارتی، تفاوت‌های بنیادینی با یکدیگر دارند.

ارزهای دیجیتال بانک مرکزی، برخلاف بیت‌کوین که ماهیت غیرمتمرکز دارد، توسط بانک مرکزی صادر و کنترل می‌شود و پشتوانه‌ آن، همان پول ملی کشور است. این موضوع باعث می‌شود CBDCها از مزیت ثبات قیمت برخوردار باشند و نقش آن‌ها به‌عنوان وسیله‌ای امن برای پرداخت و ذخیره ارزش حفظ شود. در واقع، CBDC نسخه‌ای دیجیتال از اسکناس رسمی کشور است که با هدف افزایش شفافیت، بهبود زیرساخت‌های پرداخت و ارتقای فراگیری مالی طراحی می‌شود.

از سوی دیگر، ارزهایی مانند بیت‌کوین یا اتریوم در شبکه‌های غیرمتمرکز و مبتنی بر بلاک‌چین فعالیت می‌کنند و ارزش آن‌ها از عرضه و تقاضا در بازار آزاد ناشی می‌شود. این ارزها نوسانات قیمتی بالایی دارند و بیشتر به‌عنوان دارایی‌های سرمایه‌گذاری استفاده می‌شوند تا ابزار پرداخت.

به‌علاوه، در مقایسه با استیبل‌کوین‌ها که معمولاً توسط شرکت‌های خصوصی و با پشتوانه دارایی‌هایی مانند دلار آمریکا منتشر می‌شوند، CBDCها دارای مشروعیت قانونی هستند و اعتبار آن‌ها مستقیماً توسط دولت‌ها تضمین می‌شود. این تفاوت، امنیت و اعتماد کاربران به CBDC را افزایش می‌دهد و به گزینه‌ای قابل‌اطمینان برای پرداخت‌های روزمره تبدیل می‌کند.

ارز دیجیتال بانک مرکزی؛ تحولی ژرف در سیاست‌های پولی

ارز دیجیتال ملی یا بانک مرکزی، صرفاً یک نوآوری در حوزه فناوری نیست؛ بلکه پاسخی است به نیاز روزافزون بازتعریف نقش پول در عصر دیجیتال. این شکل جدید از پول ملی، می‌تواند علاوه‌بر متحول‌کردن ابزارهای پرداخت، توازن تازه‌ای میان دولت، بازار و مردم برقرار سازد. با همه فرصت‌ها و چالش‌هایی که در مسیر توسعه این نوع دارایی جدید وجود دارد، CBDCها گامی بزرگ به‌سوی شفافیت، کارایی و دسترسی برابر در اقتصاد آینده خواهند بود.

سوالات متداول درباره ارز دیجیتال بانک مرکزی یا ملی